गरिबी संपवण्याचा नवा मार्ग : सेवा–सुविधा तत्त्व

 

पैसा नाही, सेवा द्या – सुविधा घ्या : नव्या समाजव्यवस्थेची वाटचाल

गरिबी संपवण्याचा नवा मार्ग : सेवा–सुविधा तत्त्व

Future without Money: सेवा हीच खरी संपत्ती

आपण सध्याच्या जगात राहतो ते जग पैशाभोवती गुंडाळलेले आहे. पैसा मिळवणे म्हणजे सुरक्षितता — ही धारणा पिढ्यापिढ्यांपासून रुजलेली आहे. पण या प्रणालीमुळे विषमता, गरिबी आणि सामाजिक तणाव वाढले आहेत. या लेखात मी एक वेगळा — पण व्यवहार्य — प्रस्ताव मांडत आहे: सेवा–सुविधा तत्त्व. म्हणजेच पैशाऐवजी समाजाने परस्पर सेवांची देवाणघेवाण करून जीवन व्यवस्थापित करणे.

समस्या काय आहे?

पैसा केंद्रित अर्थव्यवस्था अनेक समस्या निर्माण करते —संपत्ती एकाग्र होणं, बेरोजगारीची भीती, भ्रष्टाचार आणि मानसिक ताण. पैशासाठी काम करणं अनेकदा समाजसेवा, शेती किंवा हस्तकलेला कमी किंमत देते. परिणामी लोकांचा आत्मसन्मान आणि समाजातील समतेचा स्तर खाली जातो.

सेवा–सुविधा तत्त्व म्हणजे काय?

ही पद्धत साधी आहे: प्रत्येक व्यक्ती किंवा कुटुंब त्यांच्या क्षमतेनुसार समाजाला सेवा देईल — शिक्षण, आरोग्यसेवा, शेती, बांधकाम, घरकाम, हस्तकला, मार्गदर्शन इत्यादी. या सेवांसाठी त्यांना डिजिटल किंवा अधिकृतरित्या नोंदणीकृत सेवा-पॉइंट्स दिले जातील. हे पॉइंट्स त्या व्यक्तीला इतर सेवांसाठी किंवा सुविधांसाठी वापरायला मिळतील. याशिवाय सरकार काही मूलभूत सुविधा मोफत पुरवेल.

हा मॉडेल कसा कार्य करेल — एक संक्षेप आराखडा

• सेवा खाते (Service Wallet): प्रत्येक नागरिकाच्या नावावर डिजिटल खाते जिथे सेवांचे प्रमाण नोंदले जातील.
• नियमन व रेटिंग: सेवांचे वजन (उदा. डॉक्टरांचा वेळ, शिक्षकाचा तास, न्हाव्याचा तास) गाव समिती व नियामक संस्थांनी ठरवले पाहिजे.
• गाव पायलट: आधी एका लहान गावात १००–१५० कुटुंबांत पायलट करून परिणाम पाहणे.
• सरकारची भूमिका: मूलभूत सार्वजनिक सुविधा (पाणी, आरोग्य, शिक्षण, पायाभूत सुविधा) सुनिश्चित करणे; तसेच आंतरराष्ट्रीय व्यवहारांसाठी हायब्रिड (पैसे + सेवा) व्यवस्था ठेवणे.

फायदे

या तत्त्वामुळे गरिबी कमी होण्याची शक्यता वाढते — कारण प्रत्येकाकडे देण्यासारखी काही न काही सेवा असेल. सामाजिक सन्मान वाढेल, लोकांमध्ये सहकार्याची भावना निर्माण होईल आणि पारंपारिक पैशाच्या प्रेरणेवरून होणारे दुष्परिणाम कमी होतील.

आव्हाने आणि त्यांवरील उपाय

अर्थातच अडचणी येतील: सेवेचे मूल्य ठरवणे, प्रेरणा टिकवणे, फसवणूक टाळणे आणि मानसिकता बदलणे. परंतु तंत्रज्ञान, पारदर्शक डिजिटल नोंदणी (ब्लॉकचेनसारखी तंत्रे), स्थानिक सेवा-समित्या आणि सकारात्मक प्रोत्साहन (अधिक पॉइंट्स मिळवणाऱ्यांना अतिरिक्त शिक्षण/घर/प्रवास निर्वाह यांसारख्या सुविधा) या उपायांनी या आव्हानांवर मात करता येऊ शकते.

पायलट प्रोजेक्ट — एक छोटा प्रयोग

एखाद्या गावी १०० कुटुंबांचा पायलट घाला: प्रत्येकजण आठवड्यात किमान दोन तास सामाजिक सेवा नोंदवेल. डिजिटल साधन किंवा गावच्या रजिस्टरद्वारे ही नोंद ठेवली जाईल. महिन्याच्या शेवटी जे जास्त पॉइंट्स कमावतील त्यांना शैक्षणिक मदत, प्राथमिक आरोग्य तपासणी किंवा इतर प्राधान्य दिले जाईल. या नियंत्रणाखालील प्रयोगातून वास्तविक परिणाम, समस्या व सुधारणा सूक्ष्मपणे समजू शकेल.

लोकचळवळ आणि सामाजिक स्वीकृती

या तत्त्वाला व्यापक स्वीकार मिळवण्यासाठी जागरूकता मोहिम, स्थानिक नेते, स्वयंसेवी संस्था आणि शाळांमध्ये शिकवण आवश्यक आहे. आगोदर यशस्वी पायलट दाखवला तर स्थानिक पातळीवरून हळूहळू हा विचार मोठ्या प्रमाणावर पसरवता येईल.

तुम्ही काय करू शकता?

• आत्ताच आपल्या गावात/परिवारात “सेवा दिवस” सुरू करून एक छोटा प्रयोग करा.
• स्थानिक मंडळींना या कल्पनेची माहिती द्या आणि एक सेवा-समिती तयार करा.
• या लेखाचे सोशल-मीडिया वर शेअर करून विचारसरणीला चालना द्या.

निष्कर्ष

पैसा पूर्णपणे टाळणे आजच्या जागतिक अर्थव्यवस्थेत तात्काळ शक्य नसले तरी, सेवा–सुविधा तत्त्व हा एक प्रभावी आणि मानवाभिमुख पर्याय ठरू शकतो — विशेषतः स्थानिक समुदायांमध्ये. जर आपण हळूहळू, नियोजितपणे आणि पारदर्शक पद्धतीने हा प्रयोग सुरू केला, तर गरिबी आणि विषमतेवर लढा देणे शक्य आहे. शेवटी, समाजाची खरी संपत्ती म्हणजे त्या समाजाच्या लोकांची सेवा देण्याची क्षमत्ता — आणि तिच्या देवाणघेवाणीतच खरी सुरक्षितता आहे.

लेखक: अरुण रामचंद्र पांगारकर प्रणेता, श्रमिक क्रांती मिशन: गरिबांचा आवाज